مقدمه

گیاهان برای داشتن رشد مناسب به مجموعه‌ای از عناصر ماکرو (نیتروژن، فسفر، پتاسیم) و ریزمغذی‌ها (مثل آهن، روی، منگنز، مس و …) نیاز دارند.

برای تامین نیاز کودی گیاه، و برای صرفه جویی در زمان، هزینه و انرژی کشاورزان مجبور می‌شوند چند کود را با هم ترکیب کنند. اما، در صورت مخلوط کردن ترکیبات متفاوت کودی؛ باید طبیعت فیزیکی و شیمیایی این ترکیبات را در نظر گرفت، زیرا بعضی از این ترکیبات با هم ناسازگار هستند و نباید با هم مخلوط شوند. اختلاط این کودها با هم غالبا باعث ایجاد ترکیبات نامحلول در آب و ایجاد رسوب درکف مخزن می‌شود. رسوب این ترکیبات علاوه بر اینکه مانع تامین نیاز غذایی گیاهان می‌شود، باعث ایجاد مشکلات جدی از جمله مسدود شدن سیستم آبیاری و سمیت برای گیاهان و هدر رفت سرمایه می‌شود. بنابراین بهتر است سازگاری مواد شیمیایی قبل از عملیات کود دهی و اختلاط آنها بررسی شود.

یکی از مهم‌ترین معایب استفاده همزمان از کودهایی که باهم سازگاری ندارند(مثل کود آهن و کود کلسیم) اختلال در جذب مواد مغذی توسط گیاه است. وقتی این دو کود با هم استفاده می‌شوند، می‌توانند با یکدیگر واکنش داده و ترکیبات نامحلولی را تشکیل دهند. این ترکیبات نامحلول، مانع جذب مواد مغذی مانند آهن، کلسیم، منیزیم و فسفر توسط ریشه‌های گیاه می‌شوند. در نتیجه، مواد مغذی مورد نیاز گیاه کاهش یافته و رشد و عملکرد آن تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

عوامل تاثیر گذار بر انحلال پذیری کود 

برای اختلاط کود ها علاوه بر سازگاری ترکیبات با هم باید به شرایط محیطی انحلال ترکیبات نیز توجه کرد زیرا این شرایط میتواند بر میزان انحلالپذیری ترکیبات کودی تاثیر گذار باشد. از جمله عوامل تاثیر گذار بر انحلالپذیری مواد میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

• دما 

انحلالپذیری مواد شیمیایی در آب وابسته به دماست و طبیعتا در دمای بالاتر انحلال پذیری بیشتری برای مواد قابل انحلال در آب بوجود میآید. اما واکنش دمایی انحلال مواد در آب برای هر ماده متفاوت است و ممکن است در مجموع گرما زا یا گرماگیر باشد. به عنوان مثال انحلال بیشتر کودهای نیتروژن گرانوله در آب باعث کاهش دمای محلول میشوند، یعنی هنگام حل شدن در آب گرمای آب را جذب می‌کنند.

این امر باعث کاهش دمای آب و در نتیجه کاهش سرعت حل شدن کود می‌شود. مثال دقیق تر واکنش نیترات کلسیم است. حلالیت نیترات کلسیم در دمای 30 درجه سانتی گراد بالاست. اما این کود واکنش گرماگیری قوی دارد و فقط 50 درصد آن در 5 دقیقه اول در آب حل می‌شود که منجر به افت دما از 30 درجه به 2 درجه سانتی گراد می‌شود. 

• سازگاری کود با pH  خاک 

PH خاک با اثرگذاری بر حلالیـت عناصـر، قابلیت دسترسی آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. برای مثال، فراهمی فسفر در خاک‌های شور به شدت وابسته به pH و تغییر در حلالیت ترکیبات مختلف فسفر خاک می‌باشد. همچنین، آهن، منگنز، روی و مس، به دلیل حلالیت کم، در شـرایط قلیای قابلیت دسترسی و فراهمی پایینی دارند. در شرایط قلیایی عنصر بر بیشتر فراهم می‌باشد، که می‌تواند باعث ایجاد مسمومیت در بسیاری از گیاهان زراعی گردد. در pH بالا، قابلیت دسترسی نیتروژن نیز کاهش می‌یابد، که دلیل عمـده آن کاهش فعالیت باکتری‌های تثبیت کننده نیتروژن در خاک است. بنابر این اندازه گیری pH خاک میتواند ما را در کاربرد ترکیب مناسب از املاحی که مورد نیاز است یاری دهد.

• سازگاری کود با آب آبیاری

املاح موجود در آب آبیاری خواص فیزیکی و شیمیایی مانند انحلالپذیری، دمای تبخیر یا دیگر ویژگیهای آن را تحت تاثیر قرار میدهد.

سختی آب یکی از خصوصیات مهم آب است که انحلال پذیری مواد متفاوت را تحت تاثیر قرار میدهد.  یکی از عناصری که باعث بالا رفتن سختی آب میشود، کلسیم است. کلسیم به طور کلی با ترکیبات با بار منفی ترکیب می‌شود و آن را رسوب میدهد. بر همین اساس مخلوط کلسیم با کودهای سولفاته و فسفاته‌ موجب ایجاد رسوب در لوله‌ها و همچنین عدم جذب کود می‌شود. قبل از تزریق هر گونه کود فسفره، اوره، آمونیوم، نیترات یا سولفور اوره لازم است که کودهای حاوی کلسیم از مخزن کود، لوله‌ها و فیلترها شسته و بیرون ریخته شوند. کلسیم به هیچ وجه نباید همراه با کود سولفات تزریق شود. زیرا ترکیب آن‌ها باعث تشکیل کلسیم سولفات نامحلول (گچ) می‌شود. در کل کودهای حاوی کلسیم نباید با کودهای حاوی سولفات و فسفات مخلوط شوند. کمبود کلسیم را می‌توان با محلول پاشی، مصرف گچ، آهک در خاک‌های اسیدی و نیترات کلسیم در خاکهای قلیایی برطرف نمود.

جدول زیراطلاعات خوبی از سازگاری و امکان اختلاط ترکیبات متفاوت کودی را  ارائه میدهد. همانطور که مشاهده میکنید نیترات کلسیم بیشترین ناسازگاری را با کودهای دیگر دارد.

آهن 

ترکیب کود آهن بهتر است در اوایل دوره رشد گیاه یا هنگام مشاهده نشانه‌های کمبود آهن (مانند زردی میان‌رگبرگی در برگ‌های جوان) اعمال شود. 

امکان ترکیب کود آهن با بسیاری از کودهای رایج وجود دارد، مشروط بر اینکه به تعادل pH، فرمولاسیون شیمیایی کودها و سازگاری عناصر دقت شود و از روش صحیح ترکیب و میزان مصرف توصیه‌شده پیروی شود. از آنجاکه آهن در ساخت کلروفیل و عملکرد آنزیم‌ها نقش اساسی دارد، کمبود آن باعث بروز زردی میان‌رگبرگی، توقف رشد و کاهش کیفیت محصولات می‌شود.

برای ترکیب کود آهن با دیگر کودها به نکات زیر توجه کنید:

• استفاده از کود آهن به ویژه در تلفیق با کودهای نیتروژنه یا سه بیست می‌تواند به بهبود سریع وضعیت گیاه کمک کند. به این ترتیب که تا 2 کیلوگرم کود آهن کلاته به‌ازای هر 100کیلوگرم کود سه بیست کافی است.پیشنهاد می‌شود ابتدا کود سه بیست در آب حل شود و سپس کود آهن (در صورت پودری یا مایع) به محلول اضافه شود.
• اگر pH بسیار بالا باشد، حتی آهن کلاته نیز ممکن است کارایی کمتری پیدا کند. توصیه می‌شود pH نهایی در محدوده 6 – 6.5 باشد. آهن کلاته، به‌ویژه نوع کلات آهن بر پایه هیومیک اسید در محدوده وسیعی از pH پایدار است و کمتر دچار رسوب می‌شود. ترکیب کود آهن با کود سه بیست به‌ویژه برای دوره‌های رشد رویشی و تأمین عناصر پایه در کنار آهن بسیار مناسب است و می‌تواند نیاز عمومی گیاه را به‌طور همزمان برآورده کند.

کودهای پتاسه (سولفات پتاسیم یا کلرید پتاسیم)  

عنصر پتاس در دوره گلدهی و میوه‌دهی گیاهان بسیار حیاتی‌اند. آهن نیز در فرایندهای فتوسنتز و تنفس گیاهان نقش مؤثری دارد. ترکیب همزمان پتاسیم و آهن باعث می‌شود میوه‌ها کیفیت بهتری کسب کنند و از نظر رنگ و طعم بهتر شوند. نکات مهم در ترکیب کود آهن و پتاس عبارت‌اند از:

• در بیشتر موارد، مخلوط‌ کردن آهن کلاته با کودهای پتاسیمی مشکلی ایجاد نمی‌کند. بااین‌حال، اگر کود پتاسیمی خاصیت قلیایی بالایی داشته باشد، باید تنظیم pH به‌طور مداوم چک شود.
• می‌توان ترکیب کود آهن با پتاس را به‌صورت محلول‌پاشی یا آبیاری قطره‌ای استفاده کرد. برای محلول‌پاشی، آهن کلاته به‌همراه پتاسیم در آب حل و روی شاخ‌ و برگ پاشیده می‌شود؛ اما حتماً در دمای معتدل (اوایل صبح یا اواخر عصر) اعمال شود تا از سوختگی برگ جلوگیری شود. 

فسفات آمونیوم 

فسفات آمونیوم (به عنوان مثال دی آمونیوم فسفات) یکی از بهترین منابع تامین همزمان نیتروژن و فسفر برای گیاهان است و به دلیل حلالیت بالا و سرعت جذب در خاک، بسیار مؤثر است. فسفات آمونیوم به طور کلی با بسیاری از آفت‌کش‌ها و کودهای تک عنصری سازگار است. با این حال، از اختلاط فسفات آمونیوم با کودهای حاوی کلسیم (مانند آهک، نیترات کلسیم، کلرید کلسیم) و منیزیم باید پرهیز کرد، زیرا ممکن است باعث تشکیل رسوب و کاهش اثر بخشی کودها شود. سولفات آمونیوم را می توان با کودهای فسفاته مانند سوپر فسفات و سوپر فسفات تریپل مخلوط کرد، اما باید نسبت مناسبی را رعایت کرد (به عنوان مثال، 3:1 برای سولفات آمونیوم و سوپر فسفات). 

سولفات منیزیم

ترکیب سولفات منیزیم با کلسیم باعث واکنش این دو با هم شده و رسوب نمک بوجود میآورد. از طرفی سولفات پتاسیم نیز با سولفات منیزیم میتواند ناسازگاری نشان دهد، برای جلوگیری از این اتفاق باید حتماpH  ترکیب را کنترل کرد. 

کلاتهای آهن روی و منگنز 

اختلاط کلاتهای آهن روی و منگنز با اغلب ترکیبات سازگاری دارند اما با ترکیبات کلسیم به شدت رسوب میکنند. علاوه بر این در هنگام اختلاط با سولفات پتاسیم باید احتیاط به خرج داده وpH  را کنترل کرد. 

اختلاط کلاتها با فسفات آمونیوم هم باعث ایجاد رسوب میشود و باید جدا از ترکیب آنها پرهیز کرد.

مصرف اسید نیتریک با کلاتها نیز باعث ناسازگاری شده و کودها را بیاثر میکند.

نکات کلی در اختلاط کودها:

• تفکیک زمانی برخی کودها: فسفر بالا، کلسیم زیاد و برخی ترکیبات قلیایی، دشمن شماره یک آهن هستند. بهتر است این کودها را در نوبت جدا یا با شکل کلاته قوی آهن استفاده کنید و دُز فسفر یا کلسیم را به‌صورت مدیریت ‌شده اعمال کنید.
• دقت در آبیاری: وقتی از ترکیبات کلات آهن استفاده می‌کنید، باید از شسته‌ نشدن بیش‌ازحد آن‌ها توسط آب اضافی اطمینان حاصل شود؛ چراکه ممکن است آهن پیش‌از جذب توسط ریشه به عمق زیاد منتقل شده و از دسترس گیاه خارج شود.
• مدیریت دما و نور: نور و دمای بسیار بالا ممکن است منجر به کاهش پایداری کلاتهها شود؛ بنابراین، اگر کودهایی مثل آهن را همراه با محلول‌پاشی استفاده می‌کنید، زمان مناسب (اوایل صبح یا غروب) انتخاب کنید.